Verantwoording

Onderwerp van gesprek was toen De Moskee in beeld. Een verkenning van sociale veiligheid en processen van beeldvorming[Frissen & Sonnega 2010]. Naast teksten over de moskee als architectonisch ontwerp, werd inspiratie aangereikt in de vorm van kunst, zoals de Albert Heijn Moskee (2001) van Bastiaan Franken en Tarik Soudama (afb.2).

Samen met zo'n twintig andere experts uit de academische, museale en religieuze wereld bogen we ons gedurende een gezamenlijke maaltijd over deze kwestie. De discussie was uitermate interessant, maar ging alle kanten uit: Kunst, architectuur, fotografie, media, communicatie. Het ging bijvoorbeeld over de vraag of moderne Kunst meer te bieden heeft dan herhalen wat het publiek al lang weet - namelijk dat 'wat mensen zien, vooral gevormd wordt door wat zij al weten'. En of het de functie van academici is die moderne Kunst vervolgens - als 'kritisch' en maatschappelijk geëngageerd - met behulp van filosofische argumenten te legitimeren in plaats van de Kunst te ondervragen op de eraan ten grondslag liggende aannames. Al met al kwamen we er toen niet uit. Aan een gedisciplineerd bekijken van de kleine selectie Nederlandse persfoto's van moslims die ik had meegenomen, kwamen we eigenlijk niet eens aan toe. Wel hebben de opmerkingen van al die betrokkenen me aangespoord de relatie tussen islam, beeld, beeldvorming, esthetica, Kunst en maatschappelijke verbeelding van moslims in Nederland nader te onderzoeken.

De bedoeling was onze vondsten in het najaar van 2012 voor te leggen in een door de Stichting IVMV, in samenwerking met FORUM, te organiseren expertmeeting van journalisten, religiedeskundigen en beeldkenners. Doel was de bestaande ideeën over beeld en beeldvorming in journalistieke, maar ook in academische publicaties, vaktijdschriften en scripties eens wat grondiger tegen het licht te houden. Plan was voorts het pilot-onderzoek verder uit te werken en de onderzoeksresultaten in te dienen bij het Teylers Godgeleerd Genootschap te Haarlem. Dit Genootschap had in 2011 een prijsvraag uitgeschreven met als thema 'Onderzoek naar de vorming van en/of de verandering in het Nederlands islambeeld gedurende de jaren 1990-2010'. Met een deadline op 1 mei 2014 moest dat mogelijk zijn.

Dat de expertmeeting er indertijd niet van is gekomen en we uiteindelijk geen onderzoeksverslag hebben ingezonden heeft verschillende oorzaken. De belangrijkste oorzaak is gelegen in het feit dat tijdens een interne verhuizing van de faculteit Godgeleerdheid, in de zomer van 2012, de mappen met de 500 persfoto's zijn weggegooid. Het herstellen van die verzameling heeft ons per saldo zo'n kleine twee jaar gekost. Met dank aan de faculteit Godgeleerdheid van de VU en de KB die ons financieel respectievelijk facilitair in de gelegenheid hebben gesteld de geanalyseerde beeldverzameling weer (bijna) compleet te maken. Van een nadere verdieping van de verzameling persfotografie is het daarom feitelijk niet gekomen - hoewel er inmiddels wel enkele vervolg stappen zijn gezet waarover ik elders in dit nummer iets meer zal vertellen.

Dat we onze bevindingen niet hebben ingediend bij het Teylers Godgeleerd Genootschap heeft twee redenen. We vonden het ten eerste bezwaarlijk de lancering van het nummer nog langer uit te stellen, een vereiste gegeven de afwikkeling door de programmacommissie. Ten tweede is onze invulling van 'de ontwikkeling van de beeldvorming van de islam' specifiek gericht op de impact van het visuele register en in de prijsvraag was daar geen aparte rol voor weggelegd. Bij wijzigingen in de beeldvorming dacht men aan de invloed van demografie (toename islam als religieuze minoriteit), nieuwe vijand sinds de val van de Muur (islamitisch fundamentalisme), terroristische aanslagen (9/11, moord op Theo van Gogh), de (in)compatibiliteit van een Nederlandse en een islamitische identiteit (aan de orde gesteld door Bolkestein (1991), Fortuyn (1997) en Scheffer (2001)), maar ook aan een vergelijking van de situatie tussen Nederland en andere West-Europese landen. Aangezien religieuze, politieke, sociale en juridische perspectieven deze kwestie steeds hebben gedomineerd, en het concrete beeld daarbinnen weinig serieus wordt genomen, schatten wij onze kansen op bekroning door het Godgeleerd Genootschap niet hoog in.

We hebben daarom besloten het themanummer over de veranderingen en de impact van de gemêleerde beeldcultuur in Nederland min of meer parallel te laten verschijnen. Enerzijds omdat de kwestie van de beeldvorming van de islam ons in ziens ruimer en complexer is dan een strikt religieuze en politieke zaak. Anderzijds omdat een gedegen onderzoek in termen van beeld en maatschappelijke verbeelding een zekere focus noodzakelijk maakt en we politieke en religieuze items dus tijdelijk tussen haakjes hebben geplaatst.