Tussen verledenverbeelding en ekphrasis

Onlangs verschenen vrijwel gelijktijdig twee geïllustreerde boeken van cultuurhistorici waar ik niet om heen kon: Clio’s stiefzusters van Peter Rietbergen en Een telkens nieuwe oudheid van David Rijser. Beide publicaties zijn gewijd aan westerse geschiedschrijving, historische verbeelding en de lotgevallen van literair en (audio)visueel erfgoed in eigentijdse beeldcultuur.

Twee cultuurhistorici over beeld en verbeelding

Heidi de Mare

Wij, die het verleden in ons ‘hier en nu’ nodig hebben, omdat we anders blind en stuurloos tegenover de toekomst staan, niet weten hoe we geworden zijn en wat we willen worden; wij moeten ons dus realiseren dat wat we ons herinneren ‘consumptie’ én ‘productie’ tegelijkertijd is: wij gebruiken de fragmenten van dat verleden, maken er ons geheel van en geven dat door. Rietbergen 2015: 8.

Wie naar het culturele verleden kijkt ziet dus voortdurend naast de continuïteit van de traditie verandering van ‘receptie’. De stelling van dit boek is eenvoudigweg dat in het samenspel tussen die twee de eenheid in onze cultuurgeschiedenis moet worden gezocht. Rijser 2016: 16.

Beide publicaties maakten mij nieuwsgierig. De kwesties die erin worden besproken raken aan de kern van mijn eigen programma, waarin zowel de vroegmoderne kunst van het schilderen als het eigentijds televisiedrama een rol spelen. Ik hoopte in die bijna 900 pagina’s nieuwe inzichten te vinden. Vooral van de historiografische kant had ik hoge verwachtingen, omdat in mijn vakgebieden – kunstgeschiedenis en filmwetenschap – geschiedenis doorgaans identiek is aan chronologie en datering van beeldobjecten. Maar ook wilde ik weten hoe beide auteurs historisch beeldmateriaal als bron benaderden: hoe onderzoeken zij (audio)visuele artefacten en waarderen ze de verschillen ertussen? Welke plaats komt daarin volgens hen de verbeelding van het verleden toe en welke betekenis hechten zij aan de transformaties die in de loop van de tijd daarin optreden? Na een korte introductie van beide publicaties zal ik ze op een aantal punten vergelijken.