Beelden maken vrij

‘Hoe kan ik weten wie ik ben om te weten wat ik moet doen?’ vraagt Marcel van Wissen uit Ridderkerk aan ‘Gawie Weet Raad’. Van Wissen is initiatiefnemer van een nationaal symposium over de relatie tussen beelden en verandering bij overheidsinstellingen.

Een prangende levensvraag van Marcel van Wissen

Gawie Keyser, blog (Gawie weet raad) 04/04/13

Zijn vraag suggereert dat een mens pas tot daden kan worden aangezet wanneer hij een soort zelfinzicht heeft gekregen - iets wat haaks staat op het idee dat zo'n diepe of ultieme 'filosofische' kennis per definitie onmogelijk is.

Sam Lowry

Behalve misschien als je Sam Lowry heet. Werkzaam bij een overheidsorgaan waar hij weinig meer hoeft te doen dan documenten sorteren. Dat geeft hem alle tijd te dagdromen over een beeldschone blondine die hij, gekleed in een glimmend ridderkostuum, telkens weer redt uit de klauwen van een eng monster.

Dan blijkt ze echt. Jill. Buurvrouw van ene Buttle die verkeerdelijk gearresteerd wordt en vervolgens na marteling de dood vindt. Buttle? Nee, het had 'Tuttle' moeten zijn. Foutje. Tuttle, beruchte terrorist, staatsvijand nummer één. Tuttle die 'Buttle' werd nadat een vlieg in een printer was gevallen.

'Brazil'

In Terry Gilliams anti-utopische film 'Brazil' (1985) is de bureaucratie een falende machine die volmaakt voldoet aan Max Webers definitie, namelijk een 'hiërarchische organisatiestructuur ontworpen om het werk van vele individuen, gericht op het nastreven van brede administratieve taken en organisatorische doelwitten, op een rationele wijze te coördineren.'

'Rationeel'? Nee. Deze 'machine' hapert juist omdat de mens niet zonder verbeelding kan. En ook niet zonder beelden. In het logge kantoor waar Sam samen met honderden anderen werkt, doet men niets liever dan oude zwart-witfilms kijken op het moment dat de baas zijn rug draait.

De ironie is dat Sam door zijn verslaving aan oude Hollywood films een breed spectrum aan emoties activeert - en zo vorm geeft aan zijn eigen, unieke identiteit. Pas wanneer hij het beeld van zichzelf scherp heeft gesteld kan hij overgaan tot actie: samen met zijn geliefde Jill ontsnappen uit een totalitaire wereld waarin de verbeelding - het denken over beelden, het consumeren van beelden - mensen omvormen tot 'staatsgevaarlijke gekken', in het propagandajargon.

Geen verlossing

Beelden kunnen vrij maken, zegt 'Brazil'. Ze laten je zien wie je echt bent. Maar zelfinzicht brengt nog geen verlossing. Sam raakt alle contact met de werkelijkheid kwijt. Dat komt paradoxaal doordat álles in het universum van 'Brazil' inderdaad gericht is op het realiseren van rationele, bureaucratische doelwitten (Weber).

Je zou kunnen zeggen: hoe meer mensen gedwongen worden te ‘doen’, dat wil zeggen: mee te gaan in de chaos van structuur en papierwerk, hoe sterker ze zich terugtrekken in een eigen, niet-bestaande wereld van beelden.

Dat is doodzonde, want Sam zou juist zijn creativiteit kunnen aanwenden om de bureaucratie beter te laten functioneren. Uiteindelijk blijkt dat niet mogelijk, omdat de rationele machine een in beelden denkend individu niet tolereert. Derhalve wacht er Sam alleen maar een ding: de waanzin.

Link naar de blog