De kern van de hadj [2]

Hadj als spirituele ervaring

Harrie : In één van de interviews die te zien zijn in de tentoonstelling, noemt een moslima de hadj "een voorproefje op de dood". Dat vind ik interessant. In de christelijke traditie komt dat aspect van pelgrimage ook naar voren.

Abdel : Nee, het gaat hier om de beeldvorming. Je moet eigenlijk steeds de oorsprongsverhalen in herinnering roepen zoals deze in de Koranteksten zijn opgetekend. Als je op de berg van Arafat staat, ga je in gedachten terug in de tijd en kom je uit bij de oorspronkelijk verhalen in de Koran over de berg Arafat. Ze verklaren waarom miljoenen moslims uit de hele wereld, ongeacht leeftijd, geslacht en cultuur, allemaal op hetzelfde moment en op dezelfde plek hetzelfde ritueel van smeken en bidden uitvoeren. Voor moslims is deze rituele handeling een voorbode van hoe het zal zijn in hiernamaals.

Harrie : Maar de moslima in het interview zegt: "De hadj is een voorproefje van de dood." Ik zie een gelijkenis met de 'ontlediging' in de christelijke traditie. Dat is het punt waarop je als het ware het moment van de dood accepteert en je overgeeft aan de wil van God. Christenen noemen dat: "Uw wil geschiede." Moslims zeggen "Insja' Allah." (Als God het wil), op de berg Arafat, op het moment dat die overgave nabij is. Jij zegt dat het over het hiernamaals gaat. Maar het proeven van het hiernamaals gebeurt volgens mij door een symbolische dood van het eigen ego.

Abdel : Nee, voor moslims er is geen twijfel mogelijk over 'Baath' (herrijzen na de dood). Als je als moslim op de berg Arafat staat, geloof je dat zo'n dag onverbiddelijk komen zal. Voor moslims is dit leven een tussenstap naar het eindstation, naar het hiernamaals. Die voorstelling zit in het hart en in het hoofd van elke pelgrim. Alle moslims geloven in het hiernamaals en de hadj is daarvan een voorproefje. De Koran en de Hadith van de profeet zijn duidelijk: iedere moslim zal na zijn dood herrijzen. Daarover bestaat geen twijfel.

Harrie : Maar waarom gebruikt deze moslima dan deze bewoordingen?

Abdel : Als ik het goed interpreteer, dan bedoelt ze dat die dagen van de hadj je een concreet voorbeeld laten ervaren van hoe het in het hiernamaals zal zijn.

Harrie : Ik lees het toch anders, vanuit tradities rond de hadj, want ik ben zelf natuurlijk nooit in Mekka geweest. Ik vergelijk het met de pelgrimage zoals ik die ken vanuit de christelijke traditie: dan is de reis zelf vaak belangrijker dan het doel. Die reis is een dagelijkse ontlediging, waarbij je steeds meer afstand neemt van al je ideeën over carrière, over status, over dagelijkse zorgen. Dat gaat geleidelijk aan. De dingen waar je aan gehecht bent vallen niet weg, maar de gehechtheid wordt wel minder relevant. In die zin lijken christelijke mystiek en de soefi-traditie op elkaar. Ook daar gaat het over de dood van het ego, het loslaten van grote toekomstplannen, van wereldse belangrijkheid. Dus ik neem haar uitspraak symbolisch, want dan begrijp ik die uitspraak: de dood van het ego opdat je je kunt openstellen voor God.

Abdel : Nee, dat klopt niet voor moslims: de hadj is geen vorm van 'dying'.

Harrie : Ik betwijfel dat, ik ben het niet met je opvatting eens.

Abdel : Het ritueel gaat niet over doodgaan, maar het lijfelijk deelnemen aan een opvoering, het meemaken van een voorstelling over hoe het zijn zal in het hiernamaals. Het heeft niets te maken met een symbolische overgang, maar met het krachtige geloof dat deze tijd werkelijk zal aanbreken. Dan sta je daar, wacht je daar, en dan komt de Dag des Oordeels en ervaar je hoe het zal zijn. Dat heeft alles te maken met beeldvorming van man en vrouw tijdens deze rituele opvoering. Iedereen loopt met alleen die twee stukjes witte stof om het lijf. Vrouwen, kinderen, iedereen is hetzelfde: je ervaart in de hadj wat is om in het hiernamaals te zijn: namelijk dat iedereen aan elkaar gelijk is. Moslims zijn dus niet bezig met de figuurlijke overgang die jij erin ziet, maar met de praktische overgave aan een andere realiteit, opgeroepen door de religieuze verplichtingen te respecteren. Maar die christelijke variant, die ik niet ken, vind ik wel boeiend.

Harrie : Ja, er loopt heel veel parallel en misschien hebben ze een andere betekenis.

Religie en wetenschap

Harrie : Miste je de spiritualiteit van de hadj?

Abdel : Ik ben moslim en wetenschapper. Ik kijk altijd met een dubbele bril naar religieuze zaken. Ik probeer een evenwicht te behouden, waar mogelijk een balans te vinden tussen pure wetenschap en zuiver geloof. Als het gaat om sociaal-culturele, economische en politieke issues komt voor mij de wetenschap op de eerste plaats. Er wordt bijvoorbeeld veel onzin verteld over bepaalde culturele aspecten, normen en gewoontes, omdat ze worden gezien als religieuze aspecten van de islam. Dat probeer ik aan de kaak te stellen in discussies met moslims en niet-moslims. Ik probeer die twee aspecten altijd gescheiden te houden. Dat vergt wel een bovengemiddelde kennis van de islam, niet alleen wat betreft het vermogen om de oorspronkelijke Koranteksten in de Arabische taal te lezen, maar deze ook te kunnen interpreteren aan de hand van bestaande boeken (als de Hadith, Fiqh, Geschiedenis, Sunnah) van islamgeleerden.

Harrie : Maar hoe sta je dan tegenover de gelovige kant van de hadj?

Abdel : Velen, vooral niet-moslims zien voornamelijk de rituele kant van wat je allemaal moet doen. Maar je moet ook weten waaróm de hadj een van de belangrijkste pilaren is van de islam: hoe is hadj tot stand gekomen, wat is de kern van de hadj vanuit religieus en maatschappelijke oogpunt? Wat is de betekenis en bedoeling van hadj voor moslims? Waarom moet een moslim eens in zijn leven op hadj? Wat wordt er van hem of haar verwacht tijdens en na hadj? Hoe ziet het leven van de moslim er na hadj uit? Dat betekent dat je kennis van een zeker niveau nodig hebt om alle aspecten van hadj te doorzien.

Harrie : Er waren in de tentoonstelling een stuk of tien video's waarin mensen zelf aan het woord kwamen.

Abdel : Ja, iedereen beleeft de hadj op zijn eigen manier, iedereen heeft een zijn eigen persoonlijk mening waarom hij of zij op hadj gaat. De beleving is heel individueel. Het gevoel hebben dat je, net zoals veel moslims uit de hele wereld en door de eeuwen heen, dezelfde rituelen volgt op dezelfde plekken, daar waar de belangrijke gebeurtenissen uit de geschiedenis van de islam hebben plaatsgevonden - dat gevoel is niet te beschrijven.