Het vlot van de Lampedusa
Schipbreukeling en bootvluchteling: woorden die een overlappende betekenis hebben maar totaal verschillende associaties oproepen. Bij ‘schipbreukelingen’ denk je aan onbewoonde eilanden, bij ‘bootvluchtelingen’ aan het NOS Journaal. In de verbeelding van schilders en tekenaars worden het vlot van de drenkeling en de rubberboot van de migrant één.
Over de handzame verpakking van een crisis
In de zomer van 1816 leed het fregat de Medusa schipbreuk voor de kust van Mauritanië. Er waren honderden passagiers aan boord die het vege lijf probeerden te redden, maar omdat er niet genoeg reddingsboten waren moest een deel van hen, 147 man om precies te zijn, overleven op een zelfgebouwd vlot. Dertien dagen later waren er nog vijftien mensen in leven. Zij hadden zich, zo wil de mythe, aan de lijken tegoed gedaan. In de herfst van 1972 stortte een vliegtuig neer in de Andes. Van de 45 inzittenden van de Fairchild Hiller FH-227 overleefden er zestien de ramp. Zij moesten na de crash 72 dagen zien te overleven in de ijskoude omgeving en aten uiteindelijk het vlees van de overledenen om in leven te blijven. Wikipedia meldt droogjes: ‘De ramp is bekend geworden door de boeken en verfilmingen van de verhalen van de overlevenden’.
Smakeloosheid
Kannibalisme geeft voedsel aan mythevorming. Het opheffen van een taboe (‘nood breekt wet’) dat mensen reduceert tot beesten spreekt uitermate tot de verbeelding en tovert historische tragedies om tot speelfilms, romans en zelfs tot parodieën. Ja, er mag gelachen worden, of beter gezegd: de mens wordt nerveus van drama’s en maakt er grapjes over om zijn angst te bedwingen. Vooral de populaire cultuur wordt gekenmerkt door een onbedwingbare drang om het iconische te ontheiligen, waardoor bijvoorbeeld het schilderij Het Vlot van de Medusa uit 1818 van Théodore Géricault (afb. 2)* een afterlife heeft gekregen in een ontzagwekkende veelvoud van melige en zowaar ook enkele serieuze varianten (afb. 3 en afb. 4). Smakeloosheid is daarbij een stijlkenmerk: Brittany Ferries maakte een advertentie met het doek van Géricault en zette erbij dat er tegenwoordig aangenamer manieren zijn om de zee (afb. 5).
Maar je kunt je afvragen of de serieus bedoelde varianten niet nog erger zijn: kitsch namelijk. The Raft of Lampedusa is een beeldengroep van de Britse kunstenaar James deCaires Taylor die voor de kust van Lanzarote zowel wanhopige vluchtelingen als selfies makende toeristen heeft afgezonken (afb. 7). Het leven onder zee zal de sculpturen aantasten en verfraaien. Taylor bedacht een slimme woordspeling die het Vlot van de Medusa combineert met het eilandje Lampedusa, in de buurt waarvan veel migranten zijn verdronken. Op 3 oktober 2013 vielen er 359 slachtoffers, op 11 oktober van dat jaar nog eens 34. Paus Franciscus riep op tot gebed.
